Вывучэння беларускай мовы СЮ пачатку 20 стагоддзя

Тэма: Вывучэнне беларускай мовы СЮ пачатку ХХ стагоддзя

РаспрацоСЮка агульных пытанняСЮ беларускага мовазнаСЮства

Храналагiчна перыядам пачатку ХХ ст. лiчацца 1900 тАУ 1917 гг. Гэта непрацяглы па часе, але надзвычай змястоСЮны перыяд, якi характарызуецца зрухамi у самiм падыходзе грамадскасцi да беларускай мовы i зрухамi СЮ яе навуковай распрацоСЮцы.

Узмацненне нацыянальна-вызваленчых настрояСЮ прымусiла царскi СЮрад пайсцi на СЮступкi i дазволiць друкаванне на нацыянальных мовах. Так зтАЩяСЮляюцца першыя беларускiя легальныя газеты тАЬНаша долятАЭ i тАЬНаша нiватАЭ. У розных гарадах краiны ствараюцца беларускiя выдавецтвы тАУ тАЬЗагляне сонца i СЮ наша аконцатАЭ, тАЬНаша нiватАЭ, тАЬНаша хататАЭ, тАЬБеларускае выдавецкае таварыстватАЭ СЮ Вiльнi, тАЬМiнчуктАЭ у Мiнску i г.д. Усё гэта спрыяла таму, што за гэты невялiкi перыяд па беларускай мове выйшла 245 розных кнiг, некалькi перыядычных выданняСЮ (для параСЮнання тАУ за СЮсё ХРЖХ ст. толькi 75 кнiг). У пачатку ХХ ст. перавыдаюцца творы В.Дунiна-Марцiнкевiча, Ф.Багушэвiча, друкуюцца творы Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановiча. Пачалося адраджэнне беларускай лiтаратуры, пра што прыхiльна i наадварот, рэзка адмоСЮна, пачала пiсаць руская прэса. У студзеньскiм нумары часопiса тАЬВестник ЕвропытАЭ за 1911 г. быСЮ надрукаваны змястоСЮны прыязны артыкул пра развiццё новай беларускай лiтаратуры тАЬБелорусские поэтытАЭ А.Л.Пагодзiна. АСЮтар вiтаСЮ адраджэнне беларускай лiтаратуры i актыСЮную творчасць беларускiх паэтаСЮ. Такi ж цiкавы i змястоСЮны нарыс М.Я.Янчука тАЬНесколько слов о новейшей белорусской литературетАЭ быСЮ апублiкаваны СЮ часопiсе тАЬИзвестия Общества славянской культурытАЭ (М., 1912; Т.1, кн. 1).

Ва СЮкраiнскiм друку папулярызаваСЮ беларускую лiтаратуру вядомы вучоны РЖ.С.Свянцiцкi. У 1908 г. ён апублiкаваСЮ спачатку СЮ львоСЮскай газеце тАЬДiлотАЭ, а потым выдаСЮ асабнай кнiжкай даследаванне тАЬАдраджэнне беларускага пiсьменстватАЭ. За тое, што СЮ кнiжцы змяшчалiся адкрыта рэвалюцыйныя вершы тАЬСуседзям у няволiтАЭ Цёткi, тАЬТамтАЭ, тАЬШто ты спiш?тАЭ Я.Купалы, яна адразу ж была канфiскавана СЮладамi. У рэвалюцыйны час РЖ.С.Свянцiцкi надрукаваСЮ таксама артыкул тАЬАсновы адраджэння беларускага пiсьменстватАЭ (1914). Такiя ж добразычлiвыя выказваннi пра беларускую лiтаратуру зтАЩявiлiся СЮ польскiм, чэшскiм друку, у працах некаторых заходнееСЮрапейскiх вучоных. Рускi ж царызм па-ранейшаму адмаСЮляСЮ самастойнасць беларускага народа i яго мовы. У прадмове СЮ царскай Думе СЮ 1910 годзе тагачасны кiраСЮнiк урада П.А.Сталыпiн яшчэ раз сцвердзiСЮ, што тАЬЗаходнi край ёсць i будзе край рускi назаСЮсёды, навекiтАЭ. Беларускую мову па-ранейшаму называлi пераважна тАЬнаречиемтАЭ. Але нават называючы мову беларускага народа тАЬнаречиемтАЭ ва СЮмовах недасканалай лiнгвiстычнай тэрмiналогii, многiя перадавыя вучоныя СЮсведамлялi яе самастойнасць, раСЮнапраСЮнасць разам з рускай i СЮкраiнскай. Тэрмiн тАЬбеларуская моватАЭ больш паслядоСЮна замацаваСЮся СЮ рускiм мовазнаСЮстве. Сярод расiйскiх даследчыкаСЮ, якiя аддвалi перавагу гэтаму тэрмiну найперш варта згадаць найвыдатнейшага лiнгвiста А.А.Шахматава i аСЮтара прац па агульным мовазнаСЮстве i гiсторыi мовы В.Паржазiнскага. У такiх умовах адбывалася навуковая дзейнасць Я.Карскага, якая вельмi спрыяла зрухам у вызначэннi статуса беларускай мовы. Дзейнасць Я.Карскага СЮзняла навуковую распрацоСЮку беларускай мовы на небывалую вышыню. У мовазнаСЮстве паглыбiлiся распрацоСЮкi традыцыйных напрамкаСЮ беларускага мовазнаСЮства тАУ гiсторыi мовы, дыялекталогii, лексiкалогii i лексiкаграфii.

Натуральна, што СЮ такiх умовах востра паСЮстала пытанне нармалiзацыi беларускай мовы, стварэння граматыкi. Але разнабой назiраСЮся не толькi СЮ правапiсе, але i СЮ графiцы. У 1911 г. на старонках газеты тАЬНаша нiватАЭ iшла дыскусiя, якая была выклiкана тым, што СЮ тагачаснай выдавецкай практыцы для друкавання не беларускай мове выкарыстоСЮвалася дзве графiчныя сiстэмы тАУ кiрылiца i лацiнка. Сама газета паралельна друкавалася i тым i другiм шрыфтамi. Дыскусiя спрыяла пашырэнню СЮ беларускiм кнiгадрукаваннi адной графiчнай сiстэмы тАУ кiрылiцы. На старонках тАЬНашай нiвытАЭ, а таксама iншых газет тАУ тАЬГомантАЭ, тАЬДзяннiцатАЭ СЮздымалiся розныя пытаннi, звязаныя з развiццём беларускай мовы i лiтаратуры. Для навучання па-беларуску тагачаснымi выдавецтвамi СЮпершыню былi выпушчаны чытанкi: тАЬБеларускi лемантар, або Першая навука чытаннятАЭ (1906), першае чытанне для дзетак беларусаСЮтАЭ, складзенае Цёткай у 1906 г., другое чытанне для дзяцей беларусаСЮтАЭ, складзенае Я.Коласам к 1910 г. Але СЮ гэтых падручнiках давалiся толькi элементарныя звесткi па мове тАУ у такой ступенi, каб навучыць чытаць беларускi тэкст.

Такiм чынам, у пачатку ХХ ст. яшчэ не было суртАЩёзных прац па пытаннях нармалiзацыi сродкСЮ беларускай лiтаратурнай мовы, аднак матэрыял для гэтага назапашваСЮся i абмяркоСЮваСЮся.

Вывучэнне вусна-гутарковай мовы

Вывучэнне вусна-гутарковай мовы СЮ яе дыялектах у пачатку ХХ ст. звязана галоСЮным чынам з навукова-даследчай дзейнасцю Я.Ф.Карскага, якi яшчэ СЮ канцы ХРЖХ ст. склаСЮ тАЬПрограмму для собирания особенностей белорусского наречиятАЭ. Дэталёвае знаёмства з беларускiмi гаворкамi дало магчымасць Я.Карскаму скласцi карту распаСЮсюджання беларускай мовы. Сваю працу тАЬЭтнографическая карта белорусского племенитАЭ з падзагалоСЮкам тАЬБелорусские говорытАЭ (1903) аСЮтар прыклаСЮ да сваёй манаграфii тАЬБелорусытАЭ.

Пра навуковую дзейнасць Я.Ф.Карскага самастойна

Вялiкую работу па вывучэннi СЮсходнеславянскiх гаворак правяла СЮ пачатку ХХ ст. МаскоСЮская дыялекталагiчная камiсiя. Вынiкам работы камiсii зтАЩявiСЮся выхад у 1915 г. даследавання тАЬОпыт диалектологической карты русского языка в Европе с приложением очерка русской диалектологиитАЭ (аСЮтары тАУ М.М.Дурнаво, М.М.СакалоСЮ, i Д.М.УшакоСЮ). Значным крокам наперад зтАЩявiлася вылучэнне СЮ даследаваннi моСЮных прымет i тэрыторый трох усходнеславянскiх моСЮ тАУ рускай, беларускай i СЮкраiнскай тАУ i СЮ той жа час паказ iх роднасцi i цеснай гiстарычнай сувязi. Карта МаскоСЮскай дыялекталагiчнай камiсii СЮ асноСЮным супала з картай Я.Карскага. Цiкавасць i каштоСЮнасць гэтых карт становiцца вiдавочнай, калi СЮлiчыць, што на сучасных дыялекталагiчных картах межы гаворак усходнеславяскiх моСЮ звычайна праводзяцца па адмiнiстрацыйных межах. Пытаннем вызначэння межаСЮ пашырэння беларускай мовы i вывучэннем гаворак, пераходных ад яе да iншых моСЮ, цiкавiлiся многiя тагачасныя вучоныя тАУ Е.Ф.Будэ, РЖ.С.Астрэмбскi, РЖ.Г.ГаланаСЮ, М.В.ДоСЮнар-Запольскi, Д.К.Зяленiн, РЖ.Зялiнскi, М.Карпiнскi, А.Нiкольскi, К.Нiч, А.Д.НячаеСЮ, РЖ.А.СербаСЮ, А.К.СержпутоСЮскi, М.Г.Халанскi.

Сэнсам i справай свайго жыцця вывучэнне традыцыйнай народнай культуры Смаленшчыны i паСЮночна-СЮсходняй Беларусi зрабiСЮ Уладзiмiр Мiкалаевiч Дабравольскi (1856тАУ1920). Краязназчай работай ён зацiкавiСЮся яшчэ студэнтам, слухаючы лекцыi Ф.РЖ.Буслаева, Ф.Я.Корша, У.Ф.Мiлера. У.М.Дабравольскi выдаСЮ тАЬСмаленскi этнаграфiчны зборнiктАЭ (т. 1тАУ4, 1891тАУ1913), напiсаСЮ шмат артыкулаСЮ мовазнаСЮчага характару. Яго самая каштоСЮная праца СЮ галiне мовазнаСЮства тАЬСмаленскi абласны слоСЮнiктАЭ (1914), у якiм распрацавана 16560 артыкулаСЮ з дыялектнымi словамi беларуска-рускага пагранiчча. Рэестравая частка ахоплiвае бытавую, сельскагаспадарчую, рамеснiцкую, абрадавую лексiку, уласныя iмёны i геаграфiчныя назвы, устойлiвыя i вобразныя словазлучэннi. Словы i выразы забяспечаны дакладнымi фiлалагiчнымi, радзей этнаграфiчнымi тлумачэннямi, назвы раслiн, жывёл, анатамiчныя тэрмiны тАУ рускiмi i лацiнскiмi лiтаратурнымi адпаведнiкамi, падмацоСЮваюцца разнастайным iлюстрацыйным матэрыялам. Ролю iлюстрацый выканваюць пераважна запiсы гутарковай мовы, фальклорныя творы.

СлоСЮнiк фiксуе СЮсе асноСЮныя значэннi слоСЮ, iх сэнсавыя адценнi, размяжоСЮвае мнагазначныя словы i амонiмы. Але СЮ iм не выкарыстана сiстэма граматычных i стылёвых памет, сустракаюцца адхiленнi ад фанетычнага прынцыпу напiсання рэестравых слоСЮ. тАЬСмаленскi абласны слоСЮнiктАЭ тАУ грунтоСЮная праца СЮ галiне гiстарычнай i дыялектнай лексiкаграфii, у якой зберагаецца народная лексiка Смаленшчыны i Усходняй Беларусi, самая буйная лексiкаграфiчная крынiца пасля тАЬСловаря белорусского наречиятАЭ РЖ.Насовiча.

У сувязi з вывучэннем вусна-гутарковай мовы СЮ пачатку ХХ ст. нельга абмiнуць увагай асобу Аляксандра Казiмiравiча СержпутоСЮскага (1864тАУ1940). А.К.СержпутоСЮскi нарадзiСЮся на Случчыне СЮ 1864 г.у сялянскай сямтАЩi. Пасля заканчэння народнага вучылiшча СЮ в. Вызна i Нясвiжскай настаСЮнiцкай семiнарыi (у 1884 г.) працаваСЮ настаСЮнiкам народных вучылiшчаСЮ у школах Мазырскага i Слуцкага паветаСЮ. З 1893 г А.К. СержпутоСЮскi працаваСЮ пiсарам Мiнскага аддзялення сялянскага зямельнага банка; пазней уладкаваСЮся на працу СЮ Мiнскае паштова-тэлеграфнае ведамства. У 1896 г. ён пераехаСЮ у Пецярбург. Там, працуючы на паштамце, адначасова працягваСЮ вучобу СЮ Пецярбургскiм археалагiчным iнстытуце i на вышэйшых юрыдычных курсах. З 1906 г. i да выдаду на пенсiю СЮ 1930 г. А.К. СержпутоСЮскi працаваСЮ у Рускiм музеi на пасадзе рэгiстратара этнаграфiчнага аддзела. Памёр у 1940 г.

Уся працоСЮная дзейнасць А.К. СержпутоСЮскага звязана з даследаваннем побыту, культуры i мовы беларускага народа. АсноСЮная СЮвага была накiравана на вывучэнне роднага Палесся. Менавiта палесская тэма яднае i характарызуе дарэвалюцыйны перыяд яго дзейнасцi. Працуючы настаСЮнiкам у глухiх вёсках Палесся, А.К. СержпутоСЮскi меСЮ добрую магчымасць вывучаць побыт i культуру беларусаСЮ-палешукоСЮ. Спачатку яго дзейнасць мела аматарскi характар, але паступова пашыраючы i паглыбляючы кола сваiх iнтарэсаСЮ, А.К. СержпутоСЮскi становiцца прафесiйным этнографам, фалькларыстам i мовазнаСЮцам.

Нягледзячы на напружаную працу СЮ Этнаграфiчным аддзеле Рускага музея, у 1906 годзе ён двойчы наладжваСЮ экспедыцыi СЮ паСЮднёвую частку Мiнскай губернii (Слуцкi i Мазарскi паветы). Вынiкi гэтых экспедыцый даследчык выклаСЮ у працы тАЬБеларусы-палешукi (Этнаграфiчны нарыс). Пабудовы, заняткi i павертАЩi сялян паСЮночнай палавiны Мазырскага i паСЮднёвай часткi Слуцкага паветаСЮ Мiнскай губернii (38 чарцяжоСЮ i рысункаСЮ)тАЭ, якая не была надрукавана i засталася СЮ рукапiсе. Экспедыцыi на Беларусь А.К. СержпутоСЮскi ажыццяСЮляСЮ яшчэ СЮ 1907, 1910, 1912, 1914 гадах.

Нягледзячы на тое, што СЮ 1907 тАУ1917 гг. па даручэнню Этнаграфiчнага аддзела Рускага музея А.К. СержпутоСЮскi правёСЮ 13 экспедыцый на iншыя тэрыторыi з мэтай вывучэння побыту лiтоСЮцаСЮ, палякаСЮ, украiнцаСЮ, рускiх, татар i народаСЮ КаСЮказа, асноСЮным абтАЩектам яго даследаванняСЮ заставалася роднае беларускае Палессе.

У 1910 г. зтАЩявiлася праца А.К. СержпутоСЮскага тАЬЗемляробчыя прылады беларускага ПалессятАЭ, дзе, як вiдаць з назвы, апiсваюцца сельскагаспадарчыя прылады працы, падрабязна характарызуецца iх канструкцыя i спосабы выкарыстання, а таксама прасочваецца гiсторыя iх узнiкнення i развiцця. Асобныя працы А.К. СержпутоСЮскi прысвяцiСЮ апiсанню промыслаСЮ i рамёстваСЮ, якiмi былi вымушаны займацца сяляне, каб здабываць дадатковыя сродкi для iснавання, бо балоцiстая i пясчаная глеба давала дрэнны СЮраджай i не задавальняла патрэбы людзей. Праца тАЬБортнiцтва СЮ БеларусiтАЭ прысвечана падрабязнаму апiсанню бортнiцтва тАУ аднаго са старажытных заняткаСЮ беларусаСЮ-палешукоСЮ. У нарысе тАЬЛоСЮля СЮюноСЮтАЭ паказана невыносна цяжкая, але жыццёва неабходная праца рыбакоСЮ-палешукоСЮ.

А.К. СержпутоСЮскi шмат зрабiСЮ для развiцця беларускай фалькларыстыкi i мовазнаСЮства. З вялiкай любоСЮю да радзiмы i свайго народа ён ашчадна збiраСЮ народную мудрасць i запiсваСЮ мастацкае слова, вывучаСЮ гаворку сялян роднага яму беларускага Палесся. Сабраныя вусна-паэтычныя творы беларускага народа часткова апублiкаваны СЮ зборнiках i iншых выданнях: тАЬСказки и рассказы белорусов-полешуков Материалы по изучению творчества белорусов и их говоратАЭ (Спб, 1911); тАЬКазкi i апавяданнi беларусаСЮ Слуцкага павета. Матэрыялы да вывучэння беларускай мовы, этнаграфii i лiтаратурытАЭ (Л., 1926); тАЬОтчет о поездке в Гомельскую губернию в 1926 годутАЭ (Мiнск, 1926); тАЬГрамматический очерк белорусского наречия дер. Чудино Слуцкого уезда Минской губерниитАЭ (Спб, 1911). РЖм былi падрыхтаваны да друку зборнiк беларускiх прыказак i прымавак, зборнiк тАЬПеснi МагiлёСЮшчынытАЭ, якi не захаваСЮся. На жаль, загiнула i самая вялiкая праца вучонага тАУ тАЬБыт беларусаСЮтАЭ.

Адной з апошнiх убачыла свет праца А.К. СержпутоСЮскага тАЬПрымхi i забабоны беларусаСЮ-палешукоСЮтАЭ (Мiнск, 1930). Як пазначана СЮ прадмове, запiсы для яе рабiлiся на працягу амаль 40 гадоСЮ на паСЮднёвай Случчыне, пераважна СЮ адным пункце тАУ вёсцы Чудзiна. ЗанатоСЮваючы фальклорны матэрыял, аСЮтар звяртаСЮ увагу i на мясцовае вымаСЮленне, пра што гаворыцца СЮ прадмове: тАЬЗапiсаСЮ так, як чуСЮ ад людзей, i стараСЮся, як толькi можна, запiсваць тымi словамi i выразамi, якiмi мне гаварылiтАЭ. Праца складаецца з пяцi частак: РЖ. Прырода, РЖРЖ. Чалавек, РЖРЖРЖ. Заняццi, РЖV. Звычай, ВаV. Вера.

Значнае месца СЮ яго даследчай дзейнасцi займала мовазнаСЮчая тэматыка. У працы тАЬГраматычны нарыс беларускай гаворкi вёскi Чудзiна, Слуцкага павета Мiнскай губернiтАЭ (1911) А.СержпутоСЮскi на аснове матэрыялаСЮ, сабраных падчас экспедыцый 1906тАУ1907 гг., а таксама назiранняСЮ больш ранняга перыяду, зрабiСЮ усебаковае апiсанне важнейшых асаблiвасцей гаворкi вёскi СЮ адпаведнасцi з праграмай пад рэдакцыяй Я.Карскага, выдадзенай Аддзяленнем рускай мовы i славеснасцi АН. Нарыс пачынаецца СЮступам з геаграфiчнымi i этнаграфiчнымi звесткамi пра вёску Чудзiн, затым iдуць раздзелы, прысвечаныя фанетыцы, словаСЮтварэнню, марфалогii, сiнтаксiсу i лексiцы мовы яе жыхароСЮ. Багаццем фактычнага матэрыялу вызначаецца раздзел тАЬМатэрыялы для слоСЮнiкатАЭ. У iм больш за 2 з паловай тысячы слоСЮ i фразеалагiзмаСЮ, абтАЩяднаных у 35 семантычных груп. Матэрыял пададзены без тлумачэння значэння.

Збiраннем лексiкi А.СержпутоСЮскi займаСЮся СЮсё жыццё. Ён склаСЮ два слоСЮнiкi народнай мовы. Першы слоСЮнiк сам аСЮтар квалiфiкаваСЮ як дадатак да тАЬЗборнiка беларускiх прыказак i прымавактАЭ. За гэтыя дзве працы, прадстаСЮленыя Рускаму геаграфiчнаму таварыству, даследчык быСЮ узнагароджаны Малым залатым медалём. Рукапiс слоСЮнiка, на жаль, не захаваСЮся. Пра яго памер, характар, лiнгвiстычныя вартасцi можна меркаваць толькi па водгуку Дз.К.Зяленiна. Рукапiс займаСЮ 158 старонак вылiкага фармату i змяшчаСЮ каля 4 тыс. слоСЮ. Дз.Зяленiн лiчыСЮ, што гэта не дадатак да тАЬЗборнiка прыказак i прымавактАЭ, а самастойная праца. Значэннi слоСЮ раскрыты пры дапамозе рускiх адпаведнiкаСЮ i апiсальна. Дз. Зяленiн ухваляСЮ вельмi дакладны запiс прыказак, прымавак i слоСЮ з поСЮным захаваннем усiх фанетычных i граматычных асаблiвасцей мясцовай гаворкi i раiСЮ аСЮтару зрабiць больш поСЮны слоСЮнiк, уключыСЮшы матэрыял з прыказак i прымавак. Страчана была i другая лексiкаграфiчная праца А.СержпутоСЮскага тАУ тАЬКароткi слоСЮнiк беларускай дзiцячай мовытАЭ. Вядома, што гэты слоСЮнiк быСЮ завершаны СЮ канцы 1918 г. i перададзены СЮ Аддзяленне рускай мовы i славеснасцi АН СССР, якое прыняло пастанову аб яго выданнi пад рэд. Я.Карскага. Магчыма, праца была пераслана РЖнбелкульту i загiнула СЮ Вялiкую Айчынную вайну.

У савецкi час А.СержпутоСЮскi працягваСЮ экспедыцыi па Беларусi, збiраСЮ мясцовую лексiку i перадаваСЮ яе слоСЮнiкавай камiсii РЖнбелкульта, якая СЮ 1927 г. адзначыла яго грашовай узнагародай за 1357 слоСЮ-картак высокай якасцi.

У 1918 г. А.СержпутоСЮскi выступiСЮ на старонках часопiса тАЬЧырвоны шляхтАЭ з артыкулам тАЬДа пытання пра беларускую арфаграфiютАЭ, дзе звярнуСЮ увагу лiнгвiстаСЮ на неабходнасць навуковай распрацоСЮкi i прыняцця адзiных i абавязковых для СЮсiх правапiсных правiлаСЮ. У 1926 г. А.СержпутоСЮскi СЮдзельнiчаСЮ у рабоце Акадэмiчнай канферэнцыi па рэформе беларускага правапiсу i азбукi, быСЮ членам 2-х яе камiсiй тАУ графiчнай i правапiснай. Ён быСЮ прыхiльнiкам увядзення СЮ беларускi алфавiт асобных лiтар для абазначэння афрыкат [дз], [дж], паслядоСЮнiкам Б.Тарашкевiча СЮ правапiсе чужаземных слоСЮ.

Сярод ненадрукаваных лексiкаграфiчных прац трэба адзначыць беларуска-польска-рускi слоСЮнiк Я.Цiхiнскага. АСЮтар працаваСЮ над слоСЮнiкам 40 гадоСЮ свайго жыцця. Я.Цiхiнскi зарэгiстраваСЮ 200 тыс. слоСЮ i iх варыянтаСЮ. СлоСЮнiк змяшчаСЮ беларускую лексiку СЮсiх слаёСЮ грамадства, пераважае лексiка МагiлёСЮшчыны тАУ радзiмы аСЮтара. Словы падаюцца лацiнскiмi лiтарамi, зрэдку падаецца транскрыпцыя кiрылiцай. У 1920 г. слоСЮнiк збiралiся надрукаваць у 16 тамах. Падчас Вялiкай Айчыннай вайны праца загiнула. Зараз вядома толькi яе частка (каля 125 тыс. слоСЮ).

У архiвах знойдзена i такая лексiкаграфiчная праца як тАЬРукапiс Апанаса Вiнцэсева Ярушэвiча №2. Расейска-беларускi слоСЮнiктАЭ. Яго аСЮтар тАУ А.В.Ярушэвiч тАУ у дарэвалюцыйныя гады працаваСЮ дырэктарам Маладзечанскай семiнарыi i займаСЮся складаннем слоСЮнiка i пытаннямi правапiсу беларускай мовы. У рукапiсе тАУ больш за 12 тыс. рускiх слоСЮ, змешчаных у алфавiтным парадку. 9505 слоСЮ маюць беларускiя адпаведнiкi (пераклад).

Такiм чынам, этналiнгвiстычныя i дыялекталагiчныя распрацоСЮкi беларускай мовы пачатку ХХ ст. значна паглыбiлi СЮяСЮленне аб яе асаблiвасцях у тагачасных навуковых колах i сярод шырокай грамадскасцi.

Тэма: Вывучэнне гiсторыi беларускай мовы СЮ пачатку ХХ стагоддзя

У пачатку ХХ ст. працягвалася публiкацыя помнiкаСЮ беларускага пiсьменства. Старажытныя летапiсы, рэлiгiйныя творы, палемiчная лiтаратура, якая адшуквалася СЮ розных архiвах i кнiгасховiшчах, перавыдавалася звычайна з пэСЮнымi гiсторыка-фiлалагiчнымi каментарыямi. Пры апiсаннi помнiкаСЮ давалася агульныя характарыстыка iх мовы. Гэта спрыяла стварэнню спецыяльных даследаванняСЮ моСЮных асаблiвасцей помнiкаСЮ.

У гiсторыi беларускай мовы, як i iншых галiнах беларускага мовазнаСЮства, асаблiвае месца належыць Я.Ф.Карскаму, якi, даследаваСЮшы вялiкую колькасць помнiкаСЮ беларускага пiсьменства, выявiСЮ галоСЮныя рысы мовы старога беларускага пiсьменства, паказаСЮ яго сувязь з жывой гаворкай, даСЮ гiстарычнае асвятленне змен у беларускай мове.

Вялiкi СЮклад у вывучэнне гiсторыi СЮсходнеславянскiх моСЮ унёс акадэмiк А.А.ШахматаСЮ. У межах сваiх даследаванняСЮ ён заСЮсёды звяртаСЮся да беларускай мовы i займаСЮся яе даследаваннем. Называючы беларускую мову тотАЭязыкомтАЭ, то тАЬнаречиемтАЭ, ён заСЮсёды лiчыСЮ яе самастойнай моСЮнай адзiнкай. Важнейшай крынiцай гiсторыi мовы А.ШахматаСЮ лiчыСЮ жывыя народныя гаворкi. Для назiрання над iмi i для iх вывучэння ён ажыццяСЮляСЮ нават паездку СЮ Мiнскую губерню.

Тэма: Развiццё беларускай мовы i мовазнаСЮства СЮ 20-я гг.ХХ ст.

20-я гады ХХ стагоддзя тАУ цiкавы i СЮ многiм вызначальны этап развiцця беларускай мовы. Гэта час, калi яна набыла статус дзяржаСЮнай i павiнна была абслугоСЮваць усе сферы жыцця народа. Нездарма гэты непрацяглы па часе перыяд асобна вылучаецца пры перыядызацыi гiсторыi беларускай лiтаратурнай мовы.

МоСЮная палiтыка папярэднiх стагоддзяСЮ, якая праяСЮлялася СЮ забароне афiцыйнага функцыянавання беларускай мовы, адукацыi на ёй, прывяла да таго, што СЮ пачатку ХХ стагоддзя наша мова заставалася недастаткова распрацаванай. Такая моСЮная сiтуацыя не задавальняла тагачасных пiсьменнiкаСЮ i мовазнаСЮцаСЮ. РЖ таму СЮ 20-я гады найбольш адукаваная частка беларускай iнтэлiгенцыi актыСЮна СЮключылася СЮ працэс удасканальвання лiтаратурнай мовы. Стварэнне нацыянальнай тэрмiналогii i абстрактнай лексiкi, здольнай абслугоСЮваць разнастайныя сферы жыцця рэспублiкi, далейшая распрацоСЮка сiстэмы стыляСЮ, вырашэнне пытанняСЮ культуры маСЮлення станавiлiся гiстарычнай неабходнасцю.

У 20-я гады на старонках часопiсаСЮ "Полымя", "Узвышша", "Маладняк" i iншых неаднаразова абмяркоСЮвалiся праблемы СЮпарадкавання лексiкi лiтаратурнай мовы. Адной з асноСЮных крынiц яе папаСЮнення, на думку тагачасных моваведаСЮ, павiнна была быць народная мова, паколькi "толькi вёска, глухая, цёмная вёска <тАж> на працягу шмат вякоСЮ у чыстаце захоСЮвала свой найдаражэйшы скарб тАУ беларускую мову", у той час як на мове жыхароСЮ гарадоСЮ i мястэчак тАУ найбольш адукаванай часткi беларускага грамадства тАУ палiтычныя абставiны i моСЮная палiтыка папярэднiх часоСЮ пакiнулi свой адбiтак.

Таму невыпадкова распачалася спецыяльная работа па збiранню скарбаСЮ народнай мовы розных рэгiёнаСЮ Беларусi. Сярод тых, хто займаСЮся вывучэннем беларускiх гаворак i распрацоСЮкай беларускай дыялекталогii неабходна назваць Я.Ф.Карскага, П.А.Растаргуева, П.А.Бузука, Я.В.ВоСЮк-Левановiча, С.Некрашэвiча, Я.Станкевiча, А.Шлюбскага i iншых. Вынiкам плённага вывучэння дыялектнай мовы стала выданне некалькiх слоСЮнiкаСЮ. У 1927 годзе выйшаСЮ "Вiцебскi краёвы слоСЮнiк" М.РЖ.Каспяровiча, у 1929 годзе тАУ "Краёвы слоСЮнiк Чэрвеньшчыны" М.В.Шатэрнiка. У гэты ж час РЖ.К.Бялькевiчам быСЮ сабраны вялiкi каштоСЮны матэрыял для "Краёвага слоСЮнiка СЮсходняй МагiлёСЮшчыны", выдадзенага толькi СЮ 1970 годзе, якi даследчыкi называлi "сапраСЮдным скарбам, у якiм адлюстравана жывая моСЮная стыхiя беларусаСЮ, што жывуць на левабярэжжы Дняпра".

Але, безумоСЮна, рэсурсаСЮ народнай мовы не магло хапiць для слоСЮнiка беларускай лiтаратурнай мовы, каб функцыянаваць у розных стылях i абслугоСЮваць усе сферы жыцця. У артыкуле "Пра нашу лiтаратурную мову" У.ДубоСЮка сфармуляваСЮ асноСЮныя тэарэтычныя прынцыпы развiцця беларускай мовы. У артыкуле, у прыватнасцi, гаворыцца, што СЮ лiтаратурнай мове павiнны функцыянаваць словы жывой народнай мовы, якiя сустракаюцца на значнай тэрыторыi Беларусi, трапныя мясцовыя словы, або так званыя "паветалiзмы", калi СЮ лiтаратурнай мове яны не маюць дасканалага адпаведнiка, прафесiйныя назвы, калi яны не маюць вузкаспецыяльнага значэння, а таксама старыя словы, якiя маюць каранёвыя сувязi з жывой мовай i здольныя СЮзбагацiць лiтаратурную мову новым адценнем значэння. Пажаданым У.ДубоСЮка лiчыСЮ уводзiць у мову наватворы, але пры гэтым адзначаСЮ, што новае слова павiнна быць створана "на падставе законаСЮ беларускай народнай мовы i на падставе iснуючых у мове слоСЮ". Свае меркаваннi адносна крынiц папаСЮнення лексiчнага складу выказвалi М.БайкоСЮ, Я.Лёсiк, В.ЛастоСЮскi, Я.Станкевiч i iншыя. Яны СЮнеслi значны СЮклад у развiццё беларускай мовы, у прыватнасцi, яе лексiчнай сiстэмы. С.Некрашэвiч у артыкуле "Да пытання аб укладаннi слоСЮнiка жывой беларускай мовы" пiсаСЮ: "АсноСЮным грунтам <тАж> павiнна быць мова народная.. Толькi СЮнiкнуСЮшы ва СЮсе таямнiцы народнай мовы i народнага духу, пiсьменнiк зможа СЮнесцi нешта новае СЮ скарбнiцу роднай мовы. Гэтым новым могуць быць краёвыя словы i фразеалагiчныя звароты, <тАж> якiя да гэтага часу не СЮжывалiся СЮ лiтаратурнай мове".

АктыСЮна абмяркоСЮвалася i праблема запазычанай лексiкi. В.ЛастоСЮскi лiчыСЮ, што "адраджоная наша мова павiнна стацца добрым праваднiком культуры, а гэткай яна зможа быць толькi тады, калi СЮ ёй будзе найменш чужых слоСЮ, калi кожнае паняцце будзе перакладзена згодна псiхiцы нашай мовы; калi формы слоСЮ i будова сказаСЮ будуць адпавядаць законам гармонii, пераказаным нам ад нашых прапрашчураСЮ. Мова, гэта аблiчча душы народу i гэтае аблiчча народнай душа нельга брыдзiць прылепккамi i наклейкамi, а наадварот, чым яно будзе чысцейшым, тым прыгажэйшым i здаравейшым". У такiм жа рэчышчы фармуляваСЮ свае прынцыпы адносна развiцця беларускай мовы i Я.Лёсiк. Прызнаючы, што "..няма i ня можа быць такое мовы, каб яна магла абысьцiся запасам адных толькi родных слоСЮ", у той жа час ён пiсаСЮ: "Бяда ня СЮ тым, што лiтаратурная мова часам пазычае чыжыя словы; пазычыць трэба, калi iх няма. Памен паасобнымi словамi адбываецца памiж усiмi культурнымi народамi. Але <тАж> зусiм неразумна браць чужыя словы, калi ёсць свае, беларуская. <тАж> горш за СЮсё, што пераймаючы чужыя сынтаксычныя формы, чужыя фразэолёгiчныя звароты, наша лiтаратурная мова адрываецца ад народнага (дыалектычнага) грунту ды становiцца штучнай, няжывой, мёртвай, няздольнай зьмяняць ды развiваць свае факты". Тагачасныя тэарэтычныя распрацоСЮкi былi СЮзяты за аснову практычнай дзейнасцi i выкарыстоСЮвалiся у лексiкаграфiчнай працы. Усяго на працягу 20-х гадоСЮ было выдадзена каля сотнi разнастайных слоСЮнiкаСЮ беларускай мовы.

У 1921 годзе СЮрадам рэспублiкi была створана Навукова-тэрмiналагiчная камiсiя, галоСЮнай задачай якой была выпрацоСЮка тэрмiнаСЮ па СЮсiх галiнах навукi. Спачатку абтАЩём работы абмяжоСЮваСЮся патрабаваннямi сярэдняй школы, а пазней быСЮ пашыраны да СЮсёй нацыянальнай тэрмiналогii. У рабоце СЮдзельнiчалi аСЮтарытэтныя вучоныя, пiсьменнiкi i грамадскiя дзеячы (Я.Купала, Я.Колас, С.Некрашэвiч, М.БайкоСЮ, географы М.Азбукiн, А.Смолiч, фiзiк А.Мiцкевiч i iншыя). АсноСЮным рэсурсам для стварэння беларускай нацыянальнай тэрмiналогii бачылася жывая народная гаворка, таму для азбору народна-гутарковых сродкаСЮ рассылалiся спецыяльныя iнструкцыi. З-за недахопу толькi гэтых крынiц для работы прыцягвалiся i рускiя слоСЮнiкi. Адносна работы па стварэнню нацыянальнай тэрмiналогii М.БайкоСЮ пiсаСЮ: "..няма чаго баяцца перакладу чужаземных тэрмiнаСЮ у нашу мову, i СЮ падставе гэтай працы дадзены зусiм грунтоСЮныя матывы, але разам з тым ясна, што, па-першае, ня можна быць фанатычным пры замене слоСЮ сваiмi роднымi i з нецярплiвасцю адносiцца да чужога толькi таму, што гэта тАУ чужое, не сваё, а па-другое, наша тэрмiналагiчная праца павiнна набыць сабе пэСЮнае прынцыповае абаснаванне". На працягу 1922тАУ30 гг. выйшлi 23 выпускi Беларускай навуковай тэрмiналогii, прысвечаныя матэматыцы, геаграфii, граматыцы, псiхалогii, логiцы, лiтаратуразнаСЮству i г.д., якiя спрыялi далейшаму разгортванню лексiкаграфiчнай дзейнасцi i давалi магчымасць на практыцы праверыць жыццядзейнасць тых цi iншых тэрмiнаСЮ. Асобна выходзiлi i iншыя тэрмiналагiчныя даведнiкi: "Дзелавод. Узоры афiцыйных папер, слоСЮнiк тэхнiчна-канцылярскiх выразаСЮ i iншыя патрэбныя СЮ дзелаводстве веды" С.Серады (Мiнск, 1926), "СлоСЮнiк сельскагаспадарчай тэрмiналогii" (Мiнск, 1929), "СлоСЮнiк хiмiчнай тэрмiналогii" (Мiнск, 1929) i iнш. Тэрмiналагiчныя слоСЮнiкi, створаныя СЮ 20-30-я гады ХХ стагоддзя, "нягледзячы на iх невялiкi памер i шматлiкiя недахопы, адыгралi станоСЮчую ролю СЮ фармiраваннi беларускай навукова-тэхнiчнай тэрмiналогii. Змешчаныя СЮ iх тэрмiны <тАж> захавалiся да нашых дзён i сталi базай для стварэння новых тэрмiнаСЮ".

У новых гiстарычных умовах узнiкла патрэба СЮ перакладных слоСЮнiках агульнаСЮжывальнай лексiкi, якiя б адлюстравалi новыя словы для абазначэння розных паняццяСЮ. Складаючы слоСЮнiкi, беларускiя мовазнаСЮцы не толькi абапiралiся на спадчыну, вяртаючы старабеларускiя словы, але i вельмi актыСЮна выкарыстоСЮвалi патэнцыяльныя магчымасцi беларускай мовы, займалiся словатворчасцю.

Адным з першых перакладных слоСЮнiкаСЮ 20-х гадоСЮ стаСЮ "Руска-беларускi слоСЮнiк" братоСЮ ГаСЮрылы i МаксiмаГарэцкiх, першае выданне якога адбылося СЮ Смаленску СЮ 1918 годзе, а другое (са значнымi дапаСЮненнямi i праСЮкамi) тАУ у Вiльнi СЮ 1921 годзе. Нельга не адзначыць i "Невялiкi беларуска-маскоСЮскi слоСЮнiк" М.Гарэцкага, якi быСЮ выдадзены СЮ Вiльнi СЮ 1919 годзе, а потым двойчы перавыдаваСЮся тАУ у Вiльнi СЮ 1921 годзе i СЮ Мiнску СЮ 1925 годзе. У 1924 годзе СЮ КоСЮне вядомы беларускi грамадскi дзеяч i вучоны В.ЛастоСЮскi выдаСЮ "Практычны расiйска-крыСЮскi (беларускi) слоСЮнiк" (перавыдадзены СЮ Мiнску СЮ 1990 годзе). Гэты слоСЮнiк вызначаСЮся сярод iншых пэСЮнай эксперыментальнасцю: аСЮтар iмкнуСЮся даць да рускага слова некалькi беларускiх эквiвалентаСЮ, сярод якiх нярэдка былi словы, узятыя з народнай мовы, у тым лiку i малавядомыя, i нават утвораныя штучна. Плённа працаваСЮ над удасканаленнем лексiчнай сiстэмы беларускай мовы i складаннем слоСЮнiкаСЮ М.БайкоСЮ. У сааСЮтарстве з М.Гарэцкiм ён падрыхтаваСЮ "Практычны расiйска-беларускi слоСЮнiк", якi двойчы выдаваСЮся СЮ Мiнску тАУ у 1924 i 1926 гадах. М.БайкоСЮ разам з С.Некрашэвiчам выдалi "Беларуска-расiйскi слоСЮнiк", якi быСЮ падрыхтаваны па заданню РЖнбелкульта СЮ кароткi тэрмiн тАУ за чатыры месяцы, аднак друкаванне яго зацягнулася на тры гады (на тытульнай старонцы дата выхаду пазначана 1925 годам, а на вокладцы тАУ 1926). Пазней (у 1928 годзе) гэтымi ж аСЮтарамi быСЮ выдадзены самы значны на той час "Расiйска-беларускi слоСЮнiк", якi адыграСЮ выключна важную ролю ва СЮдасканаленнi лексiчнай сiстэмы беларускай мовы. Да асобных рускiх слоСЮ тут прыводзiлася 5-6 i нават больш беларускiх адпаведнiкаСЮ для перадачы разнастайных адценняСЮ значэння. Выходзiлi СЮ той час i менш значныя па абтАЩёме лексiкаграфiчныя працы: "Беларуска-расiйскi слоСЮнiк " М.Каспяровiча (Мiнск, 1925), "Расiйска-беларускi слоСЮнiчак дзеля чыгуначных мясцкомаСЮ" Л.Вашкевiча (МагiлёСЮ, 1926), "Каманды па беларуску" (БраслаСЮ, 1920), беларуска-польскi слоСЮнiк Podręczny białorusko-polski słownik Друцкага-Падбярэскага (Wilno, 1929), перакладны сямiмоСЮны слоСЮнiк на нямецкай мове, у якiм побач з лексiкай нямецкай, польскай, рускай, лiтоСЮскай, латышскай, яСЮрэйскай прыводзiлася i беларуская лексiка (Лейпцыг, 1918). Пытанне аб аСЮтарстве "СямiмоСЮнага слоСЮнiка" зтАЩяСЮляецца спрэчным, паколькi СЮ самiм слоСЮнiку дакладных звесткак пра гэта няма. Верагодна, гэты слоСЮнiк тАУ вынiк калектыСЮнай працы, i СЮ перакладзе на беларускую мову абтАЩёмнай картатэкi прымалi СЮдзел некалькi чалавек. "СямiмоСЮны слоСЮнiк" зтАЩявiСЮся, па-сутнасцi, першай спробай стварэння шматмоСЮнага лексiкону з уключэннем беларускай мовы, што, вядома, спрыяла апрацоСЮцы беларускага лексiчнага матэрыялу.

Арыентацыя на розныя гаворкi беларускай мовы абумовiла наяСЮнасць у тагачасных слоСЮнiках вялiкай колькасцi беларускiх сiнонiмаСЮ у якасцi эквiвалентаСЮ да рускiх назваСЮ. Як ужо адзначалася, адным з вызначальных фактараСЮ палiтыкi нацыянальна-культурнага адраджэння СЮ 20-я гады быСЮ прынцып выкарыстання СЮ словатворчасцi магчымасцей беларускай мовы, фармiраванне лексiчнай сiстэмы на СЮласнай моСЮнай аснове. СлоСЮнiкi 20-х гадоСЮ прапаноСЮвалi для СЮвядзення СЮ моСЮную практыку новыя словы, што нярэдка выклiкала дыскусii аб мэтазгоднасцi СЮжывання некаторых з iх. Такiм чынам, работа па выпрацоСЮцы лексiчных сродкаСЮ вялася актыСЮна. Хуткiя, фарсiраваныя тэмпы работы па выпрацоСЮцы лексiчных сродкаСЮ беларускай мовы сталi прычынай пэСЮных памылак i недахопаСЮ, але праца беларускiх мовазнаСЮцаСЮ у станаСЮленнi i развiццi беларускай лексiкi заслугоСЮвае высокай ацэнкi. Пры СЮсiх сваiх недахопах перакладныя слоСЮнiкi 20-х гадоСЮ мiнулага стагоддзя былi для свайго часу значным лексiкаграфiчным дасягненнем i адыгралi станоСЮчую ролю СЮ культурным i навуковым жыццi рэспублiкi. Зараз яны прыцягваюць увагу грамадскасцi не толькi як гiстарычныя помнiкi. З iх i СЮ наш час ёсць што СЮзяць для СЮзбагачэння i СЮпарадкавання лексiчных сродкаСЮ беларускай мовы. Нельга не пагадзiцца з меркаваннем, што слоСЮнiкi 20-х гадоСЮ ХХ стагоддзя павiнны быць для нас не толькi музеем, але "гаючай крынiцаю, што надасць новыя сiлы параненай i знясiленай нашай мове, каб зажылатАУзакрасавала поСЮным жыццём на прасторных абшарах Беларусi".

Агульныя тэндэнцыi развiцця беларускай мовы пачынаючы з 30-х гадоСЮ

К канцу 20-х гадоСЮ ХХ стагоддзя працэсы беларусiзацыi пачалi затухаць, паступова замянiСЮшыся наогул на барацьбу з так званым буржуазным нацыяналiстычным дэмакратызмам, пад якiм разумелася любое праяСЮленне нацыянальнай самасвядомасцi. У нацыянальнай палiтыцы быСЮ зроблены паварот у бок узмацнення тАЬiнтэрнацыяналiзацыi грамадства, а на самай справе русiфiкацыi нацыянальных меншасцей, устанаСЮлення гегемонii рускай мовытАЭ (Шакун, 1995, с.118). У 30-я гады гэты працэс суправаджаСЮся нечуванымi рэпрэсiямi: пацярпелi СЮсе, хто актыСЮна СЮдзельнiчаСЮ у будаСЮнiцтве беларускай нацыянальнай культуры, пераважная большасць з iх была фiзiчна знiшчана. Да пачатку другой сусветнай вайны з беларускiх лiнгвiстаСЮ засталiся лiчаныя адзiнкi.

Заканамерна, што i створаныя СЮ 20-я гады слоСЮнiкi перасталi выкарыстоСЮвацца i нават былi забаронены. Адпаведна i шляхi i спосабы СЮнармавання слоСЮнiкавага складу беларускай мовы, заснаваныя i iдэях пурызму, страцiлi сваю актуальнасць i правамоцнасць. Новыя моСЮна-палiтычныя СЮмовы вымагалi выпрацоСЮку новых прынцыпаСЮ лексiчнага СЮнармавання беларускай мовы i лексiкаграфiчнай апрацоСЮкi слова. Для абгрунтавання новай моСЮнай палiтыкi была падведзена лiнгвiстычная тэорыя акадэмiка Н.Я.Мара пра станаСЮленне i развiццё моСЮ. Згодна з гэтай тэорыяй, мова тАУ класавая зтАЩява, i на працягу гiсторыi адбываецца рэвалюцыйны працэс скрыжоСЮвання моСЮ, якi вядзе да поСЮнага iх злiцця СЮ адну мову ва СЮсiм свеце. Пры гэтым Н.Я.Мар не прызнаваСЮ паходжання ад супольнай мовы-асновы сваяцкiх моСЮ, якiя ствараюць сямтАЩю або групу моСЮ, але сцвярджаСЮ, што спачатку СЮ розных месцах незалежна ад сябе паСЮстала шмат моСЮ (Станкевiч, 1994, с. 9). Выдадзены СЮ 1937 годзе тАЬРуска-беларускi слоСЮнiктАЭ пад рэдакцыяй А.Александровiча прадэманстраваСЮ увасабленне новых антынацыянальных прынцыпаСЮ беларускай лексiкалогii i лексiкаграфii СЮ жыццё. Не заСЮважыць хiбы i заганы слоСЮнiка, якiя выявiлiся СЮ насычэннi беларускай лексiкi русiзмамi, неСЮласцiвымi i ненатуральнымi канструкцыямi, не маглi нават сучаснiкi[*]
. З-за сваёй штучнасцi слоСЮнiк не набыСЮ практычнага значэння.

У 1950 годзе Сталiным была адкiнута тэорыя Н.Я.Мара як ненавуковая i вульгарызатарская i прапанавана новая, згодна з якой, са шматлiкiх нацыянальных моСЮ спачатку вылучацца найбольш узбагачаныя адзiныя занальныя мовы, якiя потым абтАЩяднаюцца СЮ адну супольную мiжнародную мову, якая СЮбярэ СЮ сябе найлепшыя элементы нацыянальных i занальных моСЮ (Станкевiч, 1994, с. 10). У Савецкiм Саюзе адной з занальных моСЮ павiнна была стаць руская мова. Значна перабольшваючы яе ролю, савецкi вучоны М.Камары пiсаСЮ: тАЬДля часткi малых нацыяСЮ .. расейская мова СЮжо цяпер сталася ня толькi сродкам мiжнацыянальных лучнасьцяСЮ, але й роднай мовайтАЭ (цытуем па: Станкевiч, 1994, с. 10).

Адной з буйных i суртАЩёзных лексiкаграфiчных прац, створаных СЮ першае пасляваеннае дзесяцiгоддзе, зтАЩявiСЮся тАЬРусско-белорусский словарьтАЭ (М., 1953). Нягледзячы на тое, што да кожнага рускага слова тут часам падавалася некалькi беларускiх адпаведнiкаСЮ, уяСЮленне пра адлюстраванне СЮ слоСЮнiку СЮсяго багацця беларускай лексiкi, памылковае. Асаблiвысцi адбору беларускай лексiкi адпавядалi генеральнай лiнii развiцця беларускай навукi тАУ русiфiкацыi. У прадмове да слоСЮнiка на стар. 6 адзначаецца: тАЬБеларускiя буржуазныя нацыянальныя iмкнулiся засмецiць беларускую мову штучнымi словамi, архаiзмамi, каб адарваць беларускi народ ад вялiкага рускага народа. Але беларускi народ, верны дружбе народаСЮ, аберагаСЮ цысцiню сваёй мовы, папаСЮняючы яе з невычэрпных крынiц рускай мовы. .. У беларускай частцы гэтага слоСЮнiка ставiлася задача тАУ найбольш поСЮна выкарыстаць гэтыя памножаныя багаццi беларускай мовы i як можна дакладней перадаць рускiя словы беларускiмi адпаведнiкамi..тАЭ. Арыентацыя на рускую мову i рускую лексiкаграфiю выявiлася СЮ тэарэтычным падмурку слоСЮнiка тАУ у семантычнай распрацоСЮцы слоСЮных артыкулаСЮ, у стылiстычнай маркiраванасцi асобных назваСЮ i г.д.

У 1962 годзе СЮбачыСЮ свет тАЬБеларуска-рускi слоСЮнiктАЭ. У параСЮнаннi з тАЬРусско-белорусским словарёмтАЭ 1953 года, тут назiраецца невялiкi СЮхiл у бок выяСЮлення i адлюстравання колькаснага i семантычнага багацця беларускай лексiкi. Некаторыя тАЬстрачаныятАЭ СЮ выданнях 1937 i 1953 гадоСЮ лексемы вяртаюцца СЮ слоСЮнiк, асобныя з цяжарам абмежавальным памет. Такiя перамены выклiкаСЮ рух супраць моСЮнай русiфiкацыi, якi пачаСЮся СЮ сувязi з паслясталiнскай тАЬадлегайтАЭ.

Вiдаць, адной з самых значных падзей у развiццi беларускай лексiкаграфii ХХ стагоддзя стаСЮ выхад пяцiтомнага тАЬТлумачальнага слоСЮнiка беларускай мовытАЭ СЮ 6-цi кнiгах (Мн., 1977тАУ1884). СлоСЮнiк рыхтаваСЮся як нарматыСЮны лiнгвiстычны даведнiк. Аднак паняцце нарматыСЮнасцi ва СЮмовах сарыентаваных на рускую культуру i рускую мову тэндэнцый атрымлiвае неакрэсленасць i двухсэнсоСЮнасць. Гэта акалiчнасць не магла не выклiкаць палярных меркаванняСЮ пра яго сярод навукоСЮцаСЮ i простых карыстальнiкаСЮ. Адны даследчыкi называлi слоСЮнiк выключна вялiкiм дасягненнм беларускай фiлалагiчнай навукi, найкаштоСЮнейшым народным здабыткам, iншыя лiчылi, што гэты слоСЮнiк i iншыя пасляваенныя акадэмiчныя слоСЮнiкi не так узбагацiлi лексiчныя сродкi сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы i павысiлi культуру лiтаратурнага маСЮлення, як нанеслi ёй шкоду, аддалiлi

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles